Μια ριπή ανέμου ήταν το μόνο που χρειάστηκε για να σταματήσει η παγκόσμια ροή εμπορευματοκιβωτίων και φορτίων πετρελαίου. Το πλοίο μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων που “μπλόκαρε” τη διώρυγα του Σουέζ απέκλεισε έτσι μια δίοδο μέσω της οποίας περνά περισσότερο από το 10% του όγκου του διεθνούς εμπορίου.
Το πρόβλημα είναι εν μέρει μια απλή εκδήλωση ατυχούς σύμπτωσης: η Αίγυπτος έχει επεκτείνει τμήματα της διώρυγας προκειμένου να επιτρέπει την αμφίδρομη κυκλοφορία και να διευκολύνει μεγαλύτερα μεταφορικά πλοία. Το Ever Given βγήκε εκτός πορείας και κόλλησε σε ένα σημείο του υδάτινου “δρόμου” στο οποίο δεν έχουν διεξαχθεί ακόμη τα έργα διεύρυνσης και άρα είναι στενό.
Σημεία συμφόρησης
Πρόκειται ωστόσο για μια υπενθύμιση ότι ακόμη και ένας προηγμένος πολιτισμός όπως ο δικός μας έχει σημαντικά τρωτά σημεία – και μάλιστα εξαιρετικά τρωτά. Στη στρατηγική και στον στρατιωτικό τομέα, τέτοια σημεία συμφόρησης είναι επίσης γνωστά ως “σημεία πνιγμού”. Και συχνά δεν τους δίνουμε αρκετή προσοχή έως ότου κάτι πάει στραβά.
Οι σχεδιαστές συστημάτων προσπαθούν να αποφύγουν αυτά τα μεμονωμένα σημεία αποτυχίας ή βλάβης, έτσι ώστε τα δίκτυα μεταφοράς, ενέργειας και επικοινωνιών να είναι σε θέση να αντέξουν εξωτερικές επιθέσεις ή απρόσμενες καταστροφές. (Οι δύο συντριβές αεροσκαφών Boeing 737 Max είναι ένα παράδειγμα ελαττωματικού σχεδιασμού – ένας και μόνο αισθητήρας έδωσε ελαττωματικές αναγνώσεις στο αυτοματοποιημένο σύστημα πτήσης). Οι τεχνολογικές εξελίξεις και η παγκοσμιοποίηση υποτίθεται ότι μας έκαναν λιγότερο ευαίσθητους σε αυτόν τον τύπο προβλημάτων.
Το Διαδίκτυο, για παράδειγμα, σχεδιάστηκε ως ένα αποκεντρωμένο σύστημα που είναι αρκετά δύσκολο να σπάσει, ενώ το ίδιο ισχύει και με το Bitcoin.
Η παγκόσμια υποδομή, ωστόσο, με την ευρεία έννοιά της, εξακολουθεί να έχει έναν εκπληκτικά μεγάλο αριθμό σημείων δυνητικής συμφόρησης. Αυτά μπορεί να είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν, καθώς η δημιουργία εφεδρικών επιλογών είναι δαπανηρή και αντισταθμίζει τις οικονομίες κλίμακας.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, το πρόβλημα επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο: βιομηχανικοί κλάδοι γίνονται ακόμη πιο συγκεντρωμένοι μέσω εταιρικών εξαγορών. Επιπλέον, μεγάλα κομμάτια της ζωής μας μεσολαβούνται τώρα από μια χούφτα τεχνολογικών εταιρειών. Για παράδειγμα, η Nokia, η Ericsson και η κινεζική Huawei ελέγχουν περίπου το 60% της παγκόσμιας αγοράς τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού.
Το αποτέλεσμα είναι ότι οι κυβερνήσεις γνωρίζουν τώρα περισσότερο την πολιτική και οικονομική δύναμη που κατέχουν εκείνοι οι οποίοι ελέγχουν τα “σημεία συμφόρησης”. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι ΗΠΑ ανησυχούν τόσο για τη συμμετοχή της Huawei στη δημιουργία κρίσιμης σημασίας δικτύων 5G.
Κόστος
Ας επιστρέψουμε ωστοσο στα κανάλια και τις διώρυγες. Ο δημιουργός μας έκανε καλή δουλειά με τον πλανήτη Γη, ωστόσο αν έπρεπε να βρούμε κάποια “λαθάκια” στον σχεδιασμό του, θα λέγαμε ότι ίσως δεν σκέφτηκε αρκετά τις ανάγκες της ναυτιλίας και της βιομηχανίας πετρελαίου. Η διώρυγα του Παναμά (που συνδέει τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό), η διώρυγα του Σουέζ (που συνδέει τη Μεσόγειο και την Ερυθρά Θάλασσα) και το στενό του Ορμούζ (στις εκβολές του Περσικού Κόλπου) είναι σημεία όπου τα πλοία μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων και τα πετρελαιοφόρα αναγκάζονται να πλοηγηθούν μέσω στενών περασμάτων. Η εναλλακτική λύση είναι μια μακρά παράκαμψη ή μια ακριβότερη, αεροπορική μεταφορά του ίδιου φορτίου.
Εδώ και δεκαετίες, αυτές οι πλωτές οδοί έχουν αναγνωριστεί ως περιοχές τεράστιας στρατηγικής σημασίας και ως ευαίσθητες σε στρατιωτικές ή τρομοκρατικές επιθέσεις. Το Ιράν έχει χρησιμοποιήσει συχνά το Στενό του Ορμούζ για να ασκήσει πίεση σε ξένες δυνάμεις. Διάφορες εφεδρικές διαδρομές έχουν προβληθεί ως εναλλακτικές λύσεις, ωστόσο οι περισσότερες δεν έχουν υλοποιηθεί.
Η Νικαράγουα, για παράδειγμα, έριξε την ιδέα μιας διώρυγας η οποία να συνδέει τον Ειρηνικό και την Καραϊβική Θάλασσα, ωστόσο το φημολογούμενο κόστος των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων την κατέστησε απαγορευτική.
Κάποιος μπορεί ίσως να δικαιολογήσει τις ευπάθειες και τα τρωτά σημεία που προκύπτουν από τη φύση, ωστόσο θα πρέπει να αποδεχόμαστε λιγότερο εκείνα που βρίσκονται στην οικονομική σφαίρα, επί των οποίων έχουμε και περισσότερο έλεγχο.
Ας σκεφτούμε την ενέργεια. Επιδιώκοντας να απαλλαγεί από ένα σημείο πιθανής συμφόρησης – το γεγονός ότι η Ευρώπη λαμβάνει μεγάλο μέρος του φυσικού αερίου της μέσω αγωγών που διασχίζουν την Ουκρανία – η Γερμανία δημιούργησε έναν άλλο πρόβλημα: τους δίδυμους αγωγούς φυσικού αερίου Nord Stream που συνδέουν τη Ρωσία και τη Γερμανία κάτω από τη Βαλτική Θάλασσα. Οι ΗΠΑ ανησυχούν ότι οι συγκεκριμένοι αγωγοί θα αποδυναμώσουν την Ανατολική Ευρώπη και αυξάνουν την εξάρτηση της Γερμανίας από τη Ρωσία.
Στον τομέα των χρηματοοικονομικών, τρισεκατομμύρια δολάρια χρηματοπιστωτικών μέσων συνδέονται με το διατραπεζικό επιτόκιο που προσφέρεται στο Λονδίνο, το οποίο ένας μικρός κύκλος τραπεζών ανακάλυψε πόσο τρομερά εύκολο ήταν να χειραγωγήσει έως ότου εκτεθούν στα χρόνια μετά την χρηματοοικονομική κρίση του 2008. Το Libor βρίσκεται σε φάση αντικατάστασης. Ομοίως, η Ευρώπη βασίστηκε εδώ και πολύ καιρό στο σύστημα πληρωμών Swift και στο δολάριο των ΗΠΑ, ωστόσο αυτή η εξάρτηση τέθηκε υπό αμφισβήτηση το 2018, καθώς διαφωνούσε με τις ΗΠΑ σχετικά με τις κυρώσεις κατά του Ιράν.
Στο πεδίο της τεχνολογίας, πολλοί έχουν προειδοποιήσει εδώ και χρόνια ότι οι ΗΠΑ χρειάζονται εναλλακτική ασφαλείας για το Παγκόσμιο Σύστημα Εντοπισμού Θέσης, τη δορυφορική υποδομή πλοήγησης, το οποίο υποστηρίζει μεγάλο μέρος της σύγχρονης ψηφιακής οικονομίας. Το σύστημα μπορεί να πλαστογραφηθεί ή να διαταραχθεί με άλλους τρόπους. Ωστόσο, η εναλλακτική δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί.
Οι ημιαγωγοί (chips) είναι εκεί όπου εμφανίζονται τα πιο καθαρά “σημεία πίεσης”. Μια παγκόσμια έλλειψη υπολογιστικών τσιπ κατά τη διάρκεια του Covid ανάγκασε τους κατασκευαστές αυτοκινήτων να σκίσουν τα σχέδια παραγωγής τους. Το κενό είναι προσωρινό, ωστόσο αυτό δεν κρύβει το πραγματικό πρόβλημα: πολύ λίγες εταιρείες είναι σε θέση να παράγουν τις πιο προηγμένες μορφές ημιαγωγών, λόγω των τεχνικών προκλήσεων και του τεράστιου κόστους κατασκευής χυτηρίων. Το πιο σημαντικό από αυτά, η Taiwan Semiconductor Manufacturing, έχει την έδρα της σε ένα νησί που βρίσκεται υπό τη διαρκή απειλή εισβολής από το Πεκίνο.
Δεν είναι το μόνο παράδειγμα επικίνδυνης συγκέντρωσης του συγκεκριμένου βιομηχανικού κλάδου: η ASML της Ολλανδίας έχει το μονοπώλιο στις μηχανές που απαιτούνται για την κατασκευή των πλέον σύγχρονων τσιπ. Η αδυναμία της Κίνας να αγοράσει τα πιο πρωτοποριακά εργαλεία από την ASML κρατά πίσω και τις δικές της φιλοδοξίες στο πεδίο των ημιαγωγών.
“Αντίγραφα ασφαλείας”
Κανένα από αυτά τα προβλήματα “συμφόρησης” δεν είναι εύκολο να επιλυθεί. Δεν υπάρχουν μόνο γεωπολιτικές φιλοδοξίες στο συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά υπάρχουν επίσης αντισταθμίσεις μεταξύ της οικοδόμησης μεγαλύτερης ανθεκτικότητας και αποτελεσματικότητας. Η ενίσχυση των αλυσίδων εφοδιασμού είναι ακριβό “σπορ”.
Επειδή όμως ο πλεονασμός λύσεων προσφέρει προστασία και ως εκ τούτου είναι δημόσιο αγαθό, υπάρχει εύλογο επιχείρημα για το ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να διαδραματίσουν ρόλο στην παροχή του. Η αντιμονοπωλιακή πολιτική, για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αμφισβητηθούν τα μονοπώλια και να προωθήσει περισσότερο τον ανταγωνισμό.
Η ύπαρξη ή η δημιουργία “αντιγράφων ασφαλείας” είναι πολύ βολική. Το καταλαβαίνει κανείς ότι όταν η σκεπή τού πέφτει στο κεφάλι ή όταν ένα πλοίο που ονομάζεται Ever Given “σκαλώνει” και κλείνει τη διώρυγα του Σουέζ.